VẬT LÝ và NGHỆ THUẬT
Cao Chi giới thiệu sách:
Nghệ thuật và vật lý
Cách nhìn song song không gian, thời
gian và ánh sáng
Tác giả: Leonard Shlain
Leonard Shlain là một
tác giả nổi tiếng được nhiều nhà khoa học, nghệ sĩ , triết học, nhân văn học ,
giáo dục học ngưỡng mộ. Ông là tác giả của ba cuốn best-seller : Art &
Physics, Alphabet vs. The Goddnesss và Sex, Time, and Power. Leonard Shlain vốn là một nhà phẫu thuật tài hoa và nhân hậu người Mỹ.
Đây là một cuốn
sách hay trên
cả tuyệt vời bàn về mối tương quan giữa nghệ thuật và vật lý mà nhà xuất bản Tri thức sắp ấn hành trong
năm nay.
Đặc điểm đáng
lưu ý nhất là cuốn sách nhấn mạnh đến vật lý học chứ không phải khoa học nói
chung và trình bày một cách thuyết phục mối tương quan giữa hai phạm trù nghệ
thuật và vật lý thông qua rất nhiều vấn đề thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau trong
nghệ thuật và vật lý. Nhiều vấn đề đề cập đến trong cuốn sách đã vượt khỏi nghệ
thuật và vật lý như triết học, phân tâm học, thần kinh học. Chắc chắn cuốn sách
sẽ đem lại nhiều gợi ý cho sáng tác
không chỉ đối với các độc giả hoạt động trong nghệ thuật và vật lý mà còn đối
với nhiều độc giả hoạt động trong các lĩnh vực khác .
Xin vui mừng giới thiệu cuốn sách này cùng bạn
đọc và xin có một đôi lời về các dịch giả. Đây là nhóm dịch giả có uy tín
chuyên dịch nhiều chuyên khảo có giá trị (
Lược sử thời gian, Giai điệu dây và bản giao hưởng vũ trụ,...). Bản dịch
có lời văn rất đẹp và truyền đạt chính xác nội dung cuốn sách. Mong rằng các
độc giả sẽ nghênh đón nồng nhiệt cuốn sách tuyệt hay này trong bản dịch không
kém hấp dẫn của Phạm Văn Thiều & Trần Mạnh Hà.
¯
Trong suốt cuốn sách dày trên 480
trang [1] tác giả đã nêu lên một luận
thuyết độc đáo rất hấp dẫn: những cảm nhận cách mạng trong nghệ thuật
tiên đoán được các trào lưu ý tưởng mới mẻ trong vật lý. Khi những cảm nhận của
người nghệ sĩ vốn hình thành trong bán cầu phải của não bộ được tích hợp với
những linh cảm tiên đoán (precognition) thì nghệ thuật có khả năng báo trước
được những nhận thức tương lai về thế giới khách quan. Trước tiên người nghệ sĩ đưa ra một cách
nhìn mới về thế giới , sau đó
các nhà vật lý sẽ định dạng từ đó một cách suy nghĩ về thế giới. Và tiếp theo sau các thành phần
khác sẽ du nhập những quan điểm mới đó vào các lĩnh vực khác nhau của nền văn
hóa. Như vậy Leonard Shlain đã đặc biệt đề cao vai trò trước nhất là của các
nghệ sĩ và sau đó là của các nhà vật lý trong văn minh loài người.
Những vấn đề đề cập trong cuốn sách
thật phong phú và hấp dẫn, sau đây có thể liệt kê một số ít tiêu biểu :
- Phương Tây &
phương Đông
- Trào lưu fauvism [2] & ánh sáng
- Trào lưu futurism [3] & thời gian
- Trào lưu siêu thực [4] & các biến dạng trong lý thuyết
tương đối
- Không thời gian
& khối lượng-năng lượng
- Các dạng thức không
trọng lượng & lý thuyết hấp dẫn
- Trái & phải
- Dionysus &
Apollo [5]
Chúng ta đã biết đến một nhận định
của hai nhà thần kinh học Marshall Gladstone & Catherine T.Best: bán cầu
phải của não bộ phụ tải các cảm nhận nghệ thuật trong lúc đó bán cầu trái phụ
tải các hoạt động khoa học. Như thế sự hiểu biết thế giới khách quan được hình
thành trong quá trình dịch chuyển thông tin từ bán cầu phải sang bán cầu trái
của não bộ. Dường như có sự tương tự của hai bán cầu não bộ với không gian và
thời gian, với Dionysus và Apollo, hai vị thần trong thần thoại Hy lạp.
Leonard de Vinci
là một người đặc biệt. Hình như hai bán cầu não bộ được nối liền với nhau. Ông
có thể viết xuôi và viết ngược (viết như trong gương). Leonard de Vinci có khả
năng điều khiển hai quá trình tư duy, một gắn với không gian, một gắn với thời
gian. Ông nắm được sự tinh tế của chiều sâu trong cách nhìn nhận thế giới. Hãy
nói đến bức tranh Mona Lisa, một tuyệt tác hội họa. Khuôn mặt của nhân vật được
Leonard khắc họa từ hai bình diện không trùng nhau: bình diện này xa hơn bình
diện kia. Chính điều nghịch lý này đã tạo ra
nụ cười bí ẩn của Mona Lisa.
Sau đây xin
giới thiệu một số minh họa của Leonard Shlain cho luận thuyết nói trên.
A / Siêu thực
& Einstein và Bohr
Bức tranh A
Bar at the Folies-Bergere (1882)(Quầy rượu ở Folies-Bergere) (xem hình 1)
của danh họa Edouard Manet nói lên một cách sâu sắc và độc đáo về tính bổ sung
(complementary) của không thời gian. Bức tranh này là một trong những bức tranh
cuối đời của danh họa và được hoàn thành khi Manet đang lâm bệnh. Và tính kỳ lạ
của bức tranh được gán cho một tâm trạng bi thương của Edouard Manet. Song bức
tranh này lại tiên đoán được những phát hiện lớn trong vật lý học. Manet là một
họa sĩ báo hiệu hội họa hiện đại, ông đã
đưa vào bức tranh này những yếu tố cơ sở cho lý thuyết tương đối 44 năm trước Einstein và lý thuyết bổ sung 55
năm truớc Bohr .
Trong bức
tranh, một cô gái phục vụ quán rượu trẻ, vô cảm đứng trước một tấm gương phản
chiếu thế giới mà Manet quen thuộc: đám thị dân cởi mở, vui nhộn, trào lộng lui
tới Folies-Bergere [6]. Tuy rằng được thực hiện trong không gian hai chiều nhưng bức tranh gây một
ấn tượng mạnh mẽ về chiều sâu. Phản chiếu trong bức tranh là một đám đông xa xa
mà bóng dáng mờ dần theo chiều sâu. Và dường như không tồn tại giới hạn đối với
đám người hiện lên trong một không gian vô tận. Một chùm ánh sáng chiếu trên đầu đám đông dường như không xuất
phát từ một ngọn đèn treo nào gắn
trên trần mà trông như xuất phát từ những sao của một
thiên hà nào đó.
Ngoài ra Manet
như đã kéo mất tấm thảm dưới chân đám đông gây nên ấn tượng dường như đám đông
lơ lửng trong không gian. Chú ý trên góc trái có hai chân đung đưa như từ một
xà đu gây ấn tượng về tác động bằng không của hấp dẫn . Sau cô gái là một viễn
cảnh vũ trụ.
Nghiên cứu kỹ
bức tranh chúng ta có thể phát hiện một cấu trúc khác lạ mới . Trong tấm gương
lưng cô gái được phản chiếu về phía phải, ở đấy cô đang nói chuyện với người
chủ quán. Song chú ý một điều: cô gái phản chiếu hơi nghiêng về phía trước lúc
trò chuyện cùng ông chủ quán trong khi ở bình diện thứ nhất của bức tranh thì
cô gái lại đứng thẳng. Chúng ta thấy mất hẳn cái kiến trúc của bức tranh với
một người (chủ quán) đứng trước mặt cô gái trong cảm nhận ban đầu. Như vậy từ
một góc nhìn này thì người đó là hiện
hữu còn từ một góc nhìn khác thì người đó không tồn tại. Bức tranh này là một
bức tranh ẩn dụ song ngẫu: Manet đã mô tả quán rượu ở Folies-Bergere từ hai góc
nhìn. Mỗi góc nhìn cho ta những thông tin mà ta không có được từ góc nhìn khác.
Tính song ngẫu này cũng có thể được hiểu là hai góc nhìn đó thuộc hai khoảnh
khắc khác nhau của quán rượu.
Hình 1 . Quán rượu tại Folies-Bergere,
Edouard Manet
Phương thức nghệ thuật của Manet đã
báo trước quan điểm của Einstein và
Bohr: phải tích hợp hai khía cạnh bổ sung của thế giới khách quan mới hiểu được
thực tại khách quan.
Việc tách não bộ thành hai bán cầu
có nhiều hệ quả. Thứ nhất sự phân chia đó cho phép chúng ta tiếp cận được với
hai phạm trù sinh đôi là không gian và thời gian. Điều này gần ba triệu năm sau dẫn Einstein đến với nhận thức không thời gian
chỉ là một. Để hiểu được điều này chúng ta cần thống nhất hai nửa bán cầu của
não bộ thành một cũng như phải nối liền hai phạm trù nghệ thật và vật lý lại
với nhau. Nghệ thuật và vật lý là hai khía cạnh bổ sung để mô tả thế giới khách
quan. Hai điều này tích hợp lại thành cái gọi là trí tuệ tổng thể (universal
mind). Người La mã đã tạo nên vị nam thần Janus còn người Hy lạp tạo nên nữ
tthần Techne. Danh từ Techne chính là tiền thân của danh từ technique
(kỹ thuật). Tác giả Leonard
Shlain cho rằng hai vị thần này có một mối liên quan nhất định. Theo
thần thoại thì thần Janus là một vị thần có hai mặt. Janus có khả năng ghi nhận
được nhũng điều đã xảy ra và tiên kiến những điều sắp xảy đến, Janus quét
(scan) được hai góc nhìn trong không gian và thời gian và nếu liên tưởng đến
hai phương diện nghệ thuật và vật lý thì người nghệ sĩ và nhà vật lý tuy là hai
nhân vật nhưng sự tích hợp cả hai nhân vật này mới cho chúng ta một cái nhìn
toàn diện về thế giới khách quan.
B
/ Hội họa và các biến dạng trong
lý thuyết tương đối
Hãy nhìn bức tranh The
persistence of memory (Tính bền của ký ức) (xem hình 2) của danh họa
Salvador Dali thuộc phái siêu thực vốn chịu nhiều ảnh hưởng từ các công trình
về phân tâm học (psychoanalysis) của Sigmund Freud (Đức, 1856-1939) . Trong bức
tranh này họa sĩ gắn liền hai biểu tượng của thời gian: đồng hồ và cát. Trong
cách nhìn của họa sĩ các đồng hồ như tan chảy trên một bãi biển rộng và hoang
vắng làm liên tưởng đến cát của thời gian. Họa sĩ đã đưa vào một đám kiến đang
bò có dạng những chiếc đồng hồ cát . Các chi tiết như cát, đồng hồ cát và
những đồng hồ tan chảy làm người xem bất
giác suy nghĩ về bản chất và ý nghĩa của thời gian. Tất cả chi tiết đó rải rác
trên một bãi biển mênh mông kéo dài về phía xa xăm. Tính dẻo mềm (plasticity)
của các chi tiết gợi nên khả năng có thể làm chậm dòng chảy con sông thời gian cho đến mức đặc
quánh.
Hình 2 . Tính bền của ký ức, Salvador
Dali
Einstein như chúng ta biết đã chứng
minh rằng thời gian có thể co giản vì vận tốc trong lý thuyết tương đối nối
liền không thời gian. Nếu có người nào thử hỏi Einstein xin ngài hãy nêu lên
một ẩn dụ hình tượng về tính giãn nở của thời gian thì chắc chắn Einstein sẽ
chỉ đến bức tranh Tính bền của ký ức của danh họa Salvador Dali ! Bức tranh siêu thực này đã diễn tả được một
tính chất của thời gian mà e rằng nhiều lời nói khó lòng làm được.
C
/ Dạng thức phi trọng và năng
lượng tối
Xin hãy chiêm ngưỡng bức tranh Lâu đài (xem hình 3) của Rene
Magritte. Chúng ta đồng thuận rằng lý thuyết hấp dẫn của
Hình 3 . Lâu đài
,Rene Margritte
Phải chăng bức tranh tiên đoán sự
tồn tại của năng lượng tối ( dark energy ) gây lực đẩy ứng với hằng số
vũ trụ của Einstein? Như chúng ta biết để giải thích hiện tượng vũ trụ giãn nở có gia tốc mà thiên văn
quan trắc được trong thời gian gần đây thì các nhà vật lý lý thuyết phải đưa
hằng số vũ trụ vào phương trình của Einstein !
¯
Ba minh họa trên chỉ mang ý nghĩa
giới thiệu các ý tưởng chính của Leonard
Shlain trong việc chứng minh chủ thuyết của tác giả mà không thể nào lột hết
nội dung phong phú bao trùm nhiều vấn đề liên quan đến văn học , triết học,
phân tâm học, thần kinh học, lịch sử, thần thoại kể cả những chương trình bày
một cách nghệ thuật những vấn đề khó hiểu về vật lý như lý thuyết tương đối, lý
thuyết hấp dẫn v.v...
Bạn đọc sẽ tìm được trong quyển sách
này tất cả những điều cần thiết về mối tương quan giữa nghệ thuật và vật lý xét
từ mọi phương diện trong suốt lịch sử văn minh của loài người.
Cao Chi
Chú thích:
[1] Cuốn sách
của Leonard Shlain có tên tiếng Anh là:
Art & Physics
Parallel visions in space, Time, and Light.
[2] Fauvism, trào lưu nghệ thuật và
hội họa đầu thế kỷ 20 ở Pháp. Gốc danh từ là chữ fauves trong tiếng Pháp có nghĩa là động vật
hoang dã. Trong trào lưu này các họa sĩ sử dụng những gam màu có cường độ lớn
trong một cung cách táo bạo, không kìm chế. Một đại diện là họa sĩ Henri
Matisse (Pháp, 1869-1954).
[3] Futurism, trào lưu nghệ thuật
phát sinh từ Italy vào năm 1909, ca tụng kỷ nguyên máy móc, động học con người
cùng với các sản phẩm nhân tạo.
[4] Siêu thực, trào lưu nghệ thuật
có chịu nhiều ảnh hưởng từ các công trình phân tâm học của Sigmund Freud (German, 1856-1939). Những đại
diện: Rene Magritte (Bỉ, 1898-1967),
[5] Thần thoại Hy lạp: Dionysus (con
của thần Zeus) thần của âm nhạc, kịch, múa, thơ ca, hội họa, điêu khắc. Apollo
(con của Zeus) thần của khoa học, quân sự, công nghiệp, giáo dục, y học, luật,
triết học.
[6] Folies-Bergere, một nhạc phòng
nổi tiếng ở
Nhận xét
Đăng nhận xét