HIỆN SINH (EXISTENTIALISM)

 

 

Giới thiệu HIỆN SINH -EXISTENTIALISM

35B

Hiện sinh là phong trào triết học lớn, khuynh đảo tinh thần thế kỷ XX. Hiện sinh vẫn còn có tác động trong thế kỷ XXI.Hiểu được triết học hiện sinh sẽ cho chúng ta tiếp cận nhiều vấn đề trong các lĩnh vực khác như triết học, văn học, âm nhạc, điện ảnh…đương đại.

Mọi vật đều có hai nguyên lý : bản chất  (essence) và hiện hữu  (existence). 

Essence là “đó là cái gì - what” của một vật ,  là phạm trù trừu tượng hóa của trí tuệ con người . Nguyên lý này làm cho nhiều cá thể thuộc về một loại.

Nguyên lý thứ hai: existence. Phạm trù này mô tả một vật thực tế hiện hữu, một cá thể riêng biệt với mọi đặc thù của cá thể đó. Phạm trù hiện hữu của một vật nào đó khác với phạm trù bản chất vật đó là loại gì. Phạm trù đó theo St.Thomas được biểu diễn bởi động từ “to be ”.

Thomas xem phạm trù hiện hữu như hình thức (form)  hiện thực hóa một thế  năng giống như hình thức hiện thức hóa vật chất (form actualizes matter).

Sự so sánh này chỉ là mối tương tự vì hiện hữu (existence) và bản chất (essence) thực tế không tách rời nhau trong một vật , hình thức chỉ tách khỏi vật chất nhờ phép trừu tượng hóa mà thôi.

Đối tượng  mà Chủ  nghĩa hiện  sinh quan tâm giải quyết là con người,  nhưng đó không phải là con người nói chung hay loài người như triết học truyền thống, mà là “sự hiện hữu của từng cá thể đặc thù” , đó là tôi, anh hay một chị  nào đó…Vậy điều quan trọng là con người cụ thể hoạt động suy nghĩ độc lập, chịu trách nhiệm về mình (existence) chứ không phải là một mẫu người có sẵn phổ quát đúc khuôn bởi lệ tục, truyền thống (essence).

Triết lý hiện sinh có nhiều hướng đi song toàn bộ quan niệm về con người của Chủ nghĩa hiện sinh được đúc kết cô đọng trong phát biểu ấn tượng của Sartre: 

“Hiện hữu có trước Bản chất”, 

“l’Existence précède l’Essence” 

nghĩa là con người trước khi hiện  hữu  thì  không  có  sẵn  một  bản  tính  người;  chỉ  sau  đó trong  quá trình  sống,  gặp  gỡ  với những người khác, con người mới tự tạo cho mình những đặc thù (existence) , sau đó mới có thể trừu tượng hóa để có thể định nghĩa được con người phổ quát bản chất con người (essence). 

Triết học hiện sinh nhấn mạnh đến sự hiện hữu của cá thể , đến sự tự do và sự lựa chọn của cá thể trong một vũ trụ đầy bất trắc và phi lý. Như vậy con người sẽ phải phát triển mọi khả năng , mọi sáng tạo, đồng thời trải nghiệm những lo âu, bồn chồn và cũng khó lòng xác định sự lựa chọn nào là chính xác.

Các tín đồ của triết lý hiện sinh ủng hộ hoà bình, tình yêu, tự do cá nhân ... Ngoài các phương tiện thông thường, họ sử dụng những nghệ thuật khác lạ, sân khấu đường phố, nhạc dân gian, rock đắm say nhằm thể hiện cảm giác của họ về thế giới và cuộc sống.

Triết học hiện sinh được xây dựng về cơ bản bởi các nhà triết học Søren Kierkegaard (1813-1855,hữu thần),Friedrich Nietzsche (1844-1900, chống tôn giáo), Martin Heidegger(1889-1976), Jean Paul Sartre (1905-1980, vô thần), Simone de Beauvoir (1908 - 1986), Albert Camus (1913-1960,vô thần) và các nhà văn như Fyodor Dostoevski (1821 - 1881) và Franz Kafka (1883 - 1924). 

Sau khi cuốn sách L'existentialisme est un humanisme - Existentialism is a Humanism - Chủ nghĩa hiện sinh là chủ nghĩa nhân đạo của Jean Paul Sartre được xuất bản năm 1946 tư tưởng hiện sinh trở nên nổi tiếng.

Jean Paul Sartre được xem là nhà hiện sinh xuất sắc nhất.

 

Hình 1. Từ trái sang phải, từ trên xuống dưới: Kierkegaard, Dostoyevsky, Nietzsche,Sartre

 

Vài ví dụ minh họa được nhiều người biết đến về  tác động của triết học hiện sinh:

-Trước hết phải kể đến hai cuốn truyện đồ sộ đầy bi kịch của Fyodor Dostoevski : Anh em nhà Karamazov ( Братья Карамазовы) và Tội ác và hình phạt ( Преступление и наказание). Trong hai tuyệt phẩm này triết lý hiện sinh bộc lộ rõ ràng nhất.

-Ở Việt nam có thể kể đến Bướm trắng của Nhất Linh (theo Thế  Phong  “Bướm  trắng  là mượn hơi ngắn của trường thiên Tội ác và hình phạt của Dostoievski”), thơ Vũ Hoàng Chương,Vũ  Bằng với tác phẩm Em ơi đừng tuyệt vọng,các truyện của Nguyễn Huy Thiệp,Nam Cao,…

- Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn từng nói từ khi còn trẻ ông đã luôn ám ảnh bởi cái chết nên âm nhạc của ông mang trong đó một sự mất mát của những số phận con người. Nhạc Trịnh Công Sơn thấm đượm màu sắc hiện sinh của các tác giả văn học phương Tây thập niên 60 như Jean Paul Sartre, Albert Camus,... Tiêu biểu là các ca khúc "Cát bụi", "Đêm thấy ta là thác đổ", "Chiếc lá thu phai", "Một cõi đi về", "Phôi pha",.... Trong đó nhiều bài mang hơi hướng thiền như "Một cõi đi về", "Giọt nước cành sen".

Trong âm nhạc còn có thể nhắc đến “Hiện sinh trong buổi Khiêu vũ đêm” (Existentialism on Prom Night), một pop solo của Straylight Run..

http://www.azlyrics.com/lyrics/straylightrun/existentialismonpromnight.html

-Trong điện ảnh các phim hiện sinh mô tả các nhân vật lo âu bị mắc  vào  hoàn  cảnh  không  mong  muốn,  phải  đấu  tranh  chống  lại  sự  ngẫu  nhiên, phi lý, định  mệnh nghiệt ngã .

Các phim The Third man của Carol Reed, T-man của Anthony Mann mô tả một thế giới hoang vắng ở đấy giữa điều xấu và điều tốt chỉ có một lằn ranh giới nhỏ, các nhân vật phải tạo nên mục đích hiện hữu của mình trong sự phi lý của thế giới.

https://www.youtube.com/results?search_query=the+third+man+Caroll+Reed

https://www.youtube.com/results?search_query=T-man+Anthony+Mann

-Trong hội họa bức tranh của Paul Gauguin ( 1848-1903).  Where Do We Come From? What Are We? Where Are We Going? (1898) Chúng ta từ đâu đến?Chúng ta là ai?Chúng ta đang đi đâu? có thể xem là đỉnh cao hội họa hiện sinh.

 

Hình 2 . Paul Gauguin ( 1848-1903).  Where Do We Come From? What Are We? Where Are We Going? (1898)

*     

                                                 

                                                                Hình 3.Ý nghĩa cuộc sống

Hiểu được triết lý hiện sinh giúp chúng ta hiểu được nhiều vấn đề tưởng chừng như phi lý, lạ lùng, đầy màu sắc kịch tính thoát khỏi thông lệ cũ trong các lĩnh vực văn học , nghệ thuật.Đây là cả một thế giới cảm xúc mà nếu không biết đến ta mất đi nhiều cung bậc tình cảm của con người hiện hữu.